تهشکه و موههندێسیی شێعرێ
تهشکه[1] و موههندێسیی شێعرێ
عادڵ محەمەدپوور
ئی باسه بنهڕهتین، گردٚ شێعرێوه گێرۆوه و گردٚوو قهوارهو شێعرێ گێرۆره و ئینا ڕاساو نرخنایو شێعرێ و ناشێعرێنه. وهڵتهر چی بارهوه به تهسهل ئەو شێعرێ باسما کهردهن و ئیشارهما کهردهن به کاریگهری ڕیتمی ئەو ههر دوێ دهراوێ ماناوازی و ڕوخسارشناسیهنه. دهقی ڕیتم ئاخێزهنه دلێنه و دیمهن جیا نمهکریاوه و تێکهڵێ یۆترینێنێ و باس جه پێوهننیێوه تهری به نامێ «تهشک»ێ کهرا. تهشکه هێندێسهو شێعرێن. وهردهنگی چالاک ڕوهو تهشکێوه که ههمان ههستی شێعرێ و دهسهڵاتی شاعێرانهن، پهی به تهرزهو دنیانوینی و شێوازهو شاعێری بهرۆ.
ساختار و شێعرهیچ یوهنێ و ورازیاینی یۆترینیهره جیا مهکریاوه و جه دوێ ڕهوشێ جیاوازێ ئهوسایی و ئیسهیینه، دیاردێوه ئهوهنهبڕیاینێ. ڕاسا که شێعرێ چاوهڵیێ و ئارۆیانێ دوێ دهراوێ جیاوازێنێ و به دوێ ڕووهکهردێ تاریف کریایوه. بهڵام وینگای فهرههنگیوه به هیچ شێوهیێ نمهتاومێ ئا سامانه چاوهڵیێ ئەو ئهدهبوو ئیسهیینه قت بکهرمێ. قاپ و قابڵۆخ، کێش و قافیهبهندی، سێناعاتی دیاریکریا و واچێ هامشانێ و ڕازیایوه و... شێعرهو سهدان شاعێرانه پێویا و بیێنێ بهشێوه ئەو قهوارهو شێعرهو ئێمه. بهڵام پێسهو واقێعێوه ئی ساختاره شێعرێ؛ جه مهودای سهرهمڕی* وێشهنه، زهینێوه عادهت ڕەواجی و لاسایوهکهر و ساکارواتهی و ساکارویریش پهی شاعێرا وهش کهردهن و بێ نرخ شناسیش و بێ ئهوهوانایش درێژهدایش درۆس نیا . سهرهڕاو ئینهیه، باخچێوه ڕهنگاڵهن و پێسهو ئێژایێوی ئهدهبی بوهی وهشهش دلێ دهماره فهرههنگیهکامانه پهخشانهنه. گێره به پاو نیازی سهردهمی و ئامای بوهی وهشتهرێ، نهتاوۆ به پهرسه سهردهمی و پهنهوازیه ههستی- نهستیهکاو وهردهنهگاو ئیسهی جواب بدٚۆوه و بارۆشا ههلهکێ. وهڵتهر جه بارهو بنهماکاو تازهگهری باسما کهردهن، نیازش به دووبارهکهردهیوه نیا.
مودێڕن بیهی و ڕووهکهردی ههستی شناسانهو شێعرهو ئارۆی، موازۆ که تاریفێوما بۆ پهی ساختارێش. سادهتهرین تاریفش ئانهنه که ساختارهو شێعرهو ئارۆی قوتارهنه ئەو ههر جۆره گرێبهسێوه* و چوارچۆیێو وهش کریا. ماچوو وهش کریا مهخسهدٚێم بیهن. وهرانوهروو ساختاری وهش کریاینه، تهجروبهکریاما ههن. که ئی دوێ پێوه جیاینێ. ساختاری تهجروبهکریا یانێ ئهگهر چوارچۆیێ ههن، ئانە ئهدٚابیەیو دهسهڵاتی زوانی، هونهری و کهشفی مانایی شاعێرین. ساختاری وهش کریانه، نیشانهکێ یاگێ وێشا نهنریایێنێره. یانێ بێ نێزامیێو و نهبییهی سیستهمێوه هونهری چا ساختارهنه، ههست پهنه کریۆ. ئهگهرچی ئینهیچ ههر باسش گنۆ سهر. به قهولوو نیمای بێ نهزمی وێچش نیشانێوهن جه نێزامێ تایبه پهی شێعری. چهپهوانهیچش بیهی فۆرم، قافیه و وهزنه، فاکتۆرێ نیهنێ پهی دماکهوتهیی شێعرێ. ههر دهقێوه بێ وهزن و قابڵۆخیچ نمهتاوۆ، نیشانهیێ بۆ ئەو شێعرێ وهڵکهوتێ و ئارۆیانێ.
ساختارهی تازێ و ئازادٚه و وهڵکهوتێ تهنیا به ماڕای نۆرمی چاوهڵی و بهڕۆکهردهیشا یاوۆ به شێوازهی تایبهتی وێش. یانێ کۆمهڵێوه تایبهتیێ که باس جه دهقی کارای و شاعێری ئاستبهرزی کهرا. ئینهیچ مهرزێوه دیاریکریاش پهی نیا. شاعێری به دهسهڵات جه گرد ڕهگهزێوه و لهحنێوه پێسهو زوانی وتاری(خهڵکی)، پهخشان، ئهفسانه و ئوستووره، داستان، تهنز و ئایرۆنی، حهزانهشێعرێ و... بههره هۆرگێرۆ به جۆرێ فهزای هونهری و باری جوانخاسانه که تایبهن به وینگاو وێش، ڕهخسنۆ پهی شێعرێ.
دهسهڵاتی شاعێرانه و زاڵ بیهی ملوو زوانیهره سازکهروو ساختارینێ. کووپلهبهندی، چهنی ئاردهی لنگهکا و نیشانه نیایرهیچ(سجاوندی) پهنهوازێنێ و بهشێوهنێ جه ساختارهی تازێ و کاریگهریشا سهروو مانازایی و فاڕایوهو پهیامهکا به وهردهنگی حاشا هۆرنهگێرا. ئی ههمیره ئاوی فرێ بهرۆ و وێش وتارێوه تایبهتش گهرهکا. پهنهوازی سهرهکی پهی باڵهخانهو شێعرێ، ساختارهی هێقمهنه باس ئەو ئوسایێو سهردهسی به نامێ شاعێری کریۆ. ڕازنایوه و دێکۆراسیۆن ئهولهویهتی دووههما. جۆرێوه که تهنیا سهرنجهو وینهری پهی زهریفیش نهکێشیۆ، بهڵکهم هانی دریۆ بلۆنه چوهر و جه هۆده جۆراوجۆر و داڵانه پێچاو پێچهکایچش دیدٚهن کهرۆ و چێوێ نهدٚیێشا چنه وێزۆوه و چهشکه بهرۆ و ڕازی بلۆنه بهر.
پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و بارانش نیابد گزند[2]
چی باڵهخانهیه چێوێوه که جه ههوهڵ چرکه گنۆ وهره چهموو وهردهنگی،ئهشۆ دیمهن(فۆرم) بۆ که فۆرمیچ بۆ وێنایێو پهی جیاوازیش چنی باڵهخانهکاتهری و چی کهین و بهینهنه پهرسێوهش پهی خێزیۆ: ئایا ئهندازیاریێوه سادهش ههن یا کلاسیک یا مودێڕن یا ئهوسایی و ئازادٚ و...؟ چێنه گنۆ بهر که تهشکه و دیمهن(ساختار و فۆرم) چنی ئانهی که تێکهڵێنێ، جیاوازیێچشا ههنێ. دیمهن وێناو ههوهڵ چرکهو دیاو وهردهنگین. تهشکه پێوهننیش به گهشتهکاو وهردهنگیوه ههن که چنی گێڵۆ دلێ بیناکێره، تهرزهو گێڵایش، وردهوینیش و پهیجۆربیهیش و... ئا ههرمانێنێ که وهردهنگی چالاک کهرۆشا دهسبار* پهی وێستهیهو چێوێ تازێ و سهرنجبهرێ دلێ باڵهخانهکهی و کۆ ئینیشا بۆ به تهشکه.
تهشکه متاوۆ جۆراوجۆره بۆ:
چنی ئهوسایی، ئارۆیی، ساکار بیهی و سهرکهوتهبیهیش، جیا جه فۆرمی جه پانایی دلێنهو شێعرهکێنه، ساختاره تاوۆ ڕێوایهتی، تهمسیلی، ئێستێعاری و نهمادین، سهرنموونی*( ئولگوویی) و.. [3] بۆ که ههرکام تایبهتمهندیێ وێشا ههنێشا و نموونهشا دلێ شاعێراو ئهوساو و ئیسهو شاعێره نوخبهکانه پێویا. به نموونه شانامهو فێردهوسی دیمهنش مهسنهوی پاڵهوانین و تهشکهش ڕێوایهتیهنه. مهسنهوی مهولهوی دیمهنش مهسنهوی عێرفانین و تهشکهش تێکهڵێوهن جه ڕێوایهتی، تهمسیلی و هێمایی. فێرکانسهو لهحنهو ساختارهو چاوهڵی شێعرهو هورامی غێنایین، غێنایی به تاریفه جۆراوجۆرهکاشهوه و چامهکێ ههر یۆ تاوا هۆرگێروو بڕێ خسڵهتێ نسبیهتی زوانیچ با. بهڵام به بڕێ نورمێ سهرهکیێ که جه ویهری تاریخی وێشهنه دووباره کریاینێوه. ئهڵبهت مهبهست جه غهزهڵێ دلێنهن نهک قاپ و قاڵب و فۆرم. قاپ و قاڵب جه شێعرهی هورامینه، پێسهو نورمێوه زاڵی ههر مهسنهویه بیێنه.
جه غێناییه درێژهکاو هورامینه پێسهو مهسنهویی پاڵهوانی و بهزمی، بۆنهیی و... تهشکه ههیکهڵیتهرهنه. ملۆنه دلێ ڕێوایهتی و تهمسیلی و نهمادین و یاگێچهنه که هۆرگێڵیابۆوه، ساختاری سهرنموونی* گێرۆ وێ و دمایی فهزایێوه ڕێوایهتی پهیدٚا کهرۆ. پێسهو بهرههمهکا خانای قوبادی که جه نێزامی گهنجهیی سهرنموونش گێرتهن و دمایی به دهسهڵاتی شاعێرانهو وێش لایهنه ڕێوایهتی و تهمسیلییهکێش به هورامی بهرجهسته کهردێنێ. با چهمێ وزمێ سهروو چندٚ نموونا پێسهو ساختارێ. ئی دهقێ که ئیشارهش پنه کریۆ ئانهنه که وهلتهر سهروو بڕێوهشا باسێم کهردێنێ و تاوا ئایرێوه با پهی تاریفهو ساختارێ.
نموونێوه جه شاملووی پهی ساختارێ تازێ و جمهکهرێ:
طرح...
شب/ با گلوی خونین/ خوانده است/ دیرگاه/ دریا نشسته سرد/
یک شاخه/ در سیاهی جنگل/ بهسوی نور/ فریاد می کشد.[4] (شاملوو)
ساختارێوه وهڵکهوتێ، هێمایی و تهمسیلیهنه که جه واچێ، باقهواچێ و وێنێ تازێ و هونهریێ(شب و گلوی خونین، سرد نشستن دریا، فریاد کشیدن شاخه، سیاهی جنگل، نوور و فریاد کشیدن) تاپۆ کریاینێ، که ههرکام باس جه مانایێوه مهجازی جه بهروو وێشاوه کهرا. ئهرچی گێرتهی وێنهکا، گردهکی و زهینیێنێ بهڵام دهرکشا وهرهچهمی و بهش کریاینێ و ئینێ خزمهتوو ساختارێنه. پهیام وهڵکهوته و پهنهواز. زوان کۆڵ کریاوه بهڵام ههراو، خهیاڵ چندٚ وێنێنهیی که ئینای خزمهتوو وێنهیێ ههیکهڵیتهر و سهرتارهواریهنه.
چێگهنه ئیشاره کهروو به چندٚ نموونێوه جه چندٚ شاعێرێ ئازادٚێ و فۆرمی ئهوسایی غهزهڵێ.
به ئاردهی ئی نموونا گهرهکم بیهن واچوو ئی جۆره ساختارێ ههر یۆ ماهیهتوو وێشا ههنشا و پهسهندوو زهینهو وهردهنگوو وێچشانێ و بێگومان مهنهیچشاوه حاشا هۆرنهگێرا.
فۆرم، کێش، قافیه و بڕێوه ڕهگهزێتهرێ جه زەریف شناسی و سێناعهتهنه و...وێنایێوهنێ جه ساختاری ئهوسایی بهڵام به پاو نیازی زهمانی کریۆ ئی دیمهنێ حهوزهی زوانی و ویریشا جیاواز بۆ:
ئهلف)
ورکهمهن ئاوی نهیاوۆ بێخوو دارا ورکهمه ن
یۆ بواچۆشا تۆوهرداسێ مهوارا، ورکهمهن
ئندٚه بۆقێم پۆوه نریاینێ دلیۆ مهردمیهنه
پێسه مێردهزمهی مهوینوو ڕاویارا، ورکهمهن
ئندٚه وهختێوه تفهنگ دارێ مهلانێ پهی کهشی
خۆفێ مهوزانێ دلێو ههرچی گوارا، ورکهمهن
چی ڕهشایی مهشیۆ وهرپهنگوو چهمانم پهڕ کهرۆ؟
ورکهمهن ههرگێز چهمم نهگنۆ ههسارا، ورکهمهن
چن سهرهم مێشۆ جه گرم و قاڵوو شاری، تاته ڕۆ
ڕانمونیم کهردێ وێم یاونوو ههسارا، ورکهمهن
حهز کهروو ئی شێعرێ بۆ ئهشکۆفه قهو دارانهره
یا نه، بۆ گهنمه و بیاوۆ لاو ههژارا، ورکهمهن
کۆپهڵێ مهنیانێ تارم، ڕا میاوۆ بن بهسێ
سێوهروو ئا کۆپهڵا، سهرمهو دیارا، ورکهمهن
(پهرویز بابایی)
شاعێر پهرویز بابایی یۆ چا غهزهڵ نویسه ئیسهییانه که ههوڵش دان جه لاسایی کهردهی مهزموونه باوهکا ویهردهی پارێزیۆ و جه بڕێ یاگێچهنه مهفهووم خوڵقنۆ،. چی دهقنه شاعێر به پڕۆسه ورکهییهکاش که به وێنێ و وردهمهزموونێش ئاردێنهنه که بیێنه ساحێبوو ساختارێ جیاواز جه رهوتهو مهزموونهو غهزهڵێ هورامینه و دڵنیانا ئهگهر شاعێر تاوۆ ئاستهو ئاردهینهو ئی جۆره شێعراشه، جه چندٚیی و چهنی بیهی(کم و کیف) بهرز کهرۆوه، ههر پاسه که وێش مژدهش دان، شێعرهش بۆ شکۆفهیێ پهی دارا و گوڵێ کهرا، یام بۆ به گوڵه گهنمێ پهی قووتوو ههژاری فکری و ڕۆشنویری ئی جۆره شێعرا.
ب)
من جه تاسهو تۆ زیانا ئی بهره
کهم نهبۆ سایهت جه یانهت بزیهره
گیانێوهم کهردهن به شاباشوو چهمات
نیم تهماشایێم کهره و گیانێ بهره
لرپێ شانۆ و جهزر و مهدشارێ دڵم
تا تۆ عهینوو مانگێ مزیهی ئا سهره
با به باخێ پهڕ گۆراڵه و کهیله ئاو
ڕوومهتوو تۆ و ههرسهكێم چی دهفتهره
بهر نمهی دهنگش به سازی، مهر به خهم
تا تۆ نهی لاو پهنجهرهی ئی حهنجهره
مهردێ ئاواتێ و بیێ خاک و گنهی
ڕاتهنه و دابۆ جه لاشا بویهره
چی ملی پهی سهرچهمهی ئاوی بهری؟!
من جوهو ههرسام سهراوارێ و دهره
خهم دێنی باڵات که هۆرگێری دهبێ
زهرده بهی بێ پا یهخێتهو کهوتهره؟!
نانهشانێو ماچێ داخێ پێشکهشت
یهک سهفهرتهر ئا بهیێ چا بزنهره
یهک کهڕهت دهش باروو مهردی بچڕهمهو
پهی خودای کهم واچه دا وێ گوم کهره
من گهدٚا و تۆ دهوڵهمهننی قنج و قۆز
جا بۆ «سهعدی» پی خهماشهو بهر بهره (سهعدی غهریبی)
غهزهڵهکێ زوان، ئاههنگ، وێنه و شێوهو بهیانیشا یاگێ سهرنجێنێ. ئی غهزهڵێ مۆتیفش عاشقانهن و وردهکاریێوه زوانیێش چنهنێ که جه ساختارهو چاوهڵیش جیا کهرۆوه و مووزیکش ئاههنگدار و لهنجهبهخشا: سهروو فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن(ڕهمهڵی ششی قرتیای) کێشانه کریاینه. پێچهوانهو زهرباههنگهو ئی غهزهڵێ که مۆتیفێ شاد و عاشقانهن، فرهیێ جه مهسنهویه عێرفانیهکا پێسهو مهسنهوی مهولانای و شین گێڵنایهکێ خاقانی، سهروو ئی کێشێ، کێشانه کریاینێ و یۆ جه وهزنه تاقی کریایهکاو غهزهڵێن و قافیهیچش دیارا و ههر پاسه جوانخاسییهکێتهریچش.
ج)
دا خهمی کهی لابهری ها چن نویسیهی پاتهنه
مهر وجاری ئی خهما سهد ساڵێ نیشوو لاتهنه
چن کناچێ ڕۆجیاری چهم به ئاواتهو دیهی
ههوره زۆڵێ چێشکهرا ماچی شهوێوهی ماتهنه
من جه توختانهو وهشهسیاییوه زانانم مهیهو
هانه ههڵسی سجدهگانه چن تهقهینێ ساتهنه
با خودٚاو ئاواتهکا ههڵسی مجۆره نیمهشهو
بێ تۆ کێ ههن دڵوهشی دۆ، مهردهیا ئاواتهنه
بهر نمهی ناڵهم، تهنافهو داروو ژیوای گڵوهمهو
من سهرهم پهی چێشی دیدٚهم با بدٚریۆ ڕاتهنه
ها خهریکا حورمهتوو عهشقی لوا تا تۆ بهیهو
مهردهیا، بهختهی کرۆڵه ههر مهمدرۆ هاتهنه
دڵ جه ههر لاوه به کێشوو ڕۆزگاری چێش کهروو
من که زانوو بهخته لارێ تا ئهبهدٚ ههر ماتهنه (خهمیار هورامی)
خهمیار هورامی، به بیهی دهسهڵاتی زهینی، زوانی و وهزنی یۆ جه غهزهڵواچهکاو ئی دهس پهنهکهردهینه. ئی غهزهڵێ جیاکاری و نسبیهتی زوانی و تهرزهو دیای وێش ههنش. وردهکاری شاعێرانه، مهزموونکاری و قافیهش جیاوازا و ئاههنگش سهروو ههمان (فاعلاتن / ڕهمهڵ) بهڵام ههشتی قرتیا کێشانه کریاینه.
***
ئا تاکه(دهقه) شێعرێ که جهلیل عهباسی ساڵهو شهسی کۆچی ڕۆجیاری(سزاو ئهنهیاوای) واتێنه و جه کتێبوو تهرحێ(ل ١٨٥) باسم سهر کهردێنه، چنی بڕگهماڕاکهی و ههنگامهکاتهری که هۆرگیریاینێ و بیێنێ تهوهنهو بنهڕهتهو ژووژنایوهو شێعرهو هورامی، تاوانشا نهقشی تاریخی[5] وێشا پهی تازهگهری، جه تاریخوو سهرهۆردای ئی ویهڕێنه تۆمار کهرا. قهقنهس سهرهڕاو شێعرێ دهسێوە واڵاش ههن جه نویستهی و شیکاری ئهدهبی و ڕۆشنویریهنه و تا ئیسه چهندین کتێبێش جه دهراوه جۆراوجۆرهکاو زوان، ئهدهب، تاریخی کهونارا و ئهوێستاشناسی و... چاپ و وهڵا کریاینێوه. چا نموونهشێعرا که تازه پهیش کیاستهنا ئی فاکتۆرێ پێویا: زهرافهت و ساختاری ئهدهبیشا وێمانهن، زوانشا ڕهسا و پاراو، وێنهکێ ههستکریای و پهیامهکێ وهردهنگ پهسهندێنێ.
ههتا/ دما پهڵهو وارانیچ/ ڕۆحوو من/ ههر لێزمه کهرۆ/
بنپاساروو دڵی تهژنهیم/ چک چک/ ویراوهو تۆ/ مژۆ.
............
بدٚیه ههنارهکهی/ چهنی دهمش چهقنانهره...و/
وناوی مزۆ دهمش/ جه حهسرهتوو
شهمامهکا باخهڵهو تۆ/
که کۆمیهیۆ/ پهی گزی دای.
............
وههار ژهکوو زیندهگیم/ زوو وشکش کهرد
تۆراخ تۆراخ/
دۆو تهمهنیم/ وشکم کهرۆ/سوهیلی داش
مێوه دهیمهو پایزوو عهمریم
ساناڵێ سهردهو زمسانوو/
زیندهگانیم/ بێ کهشکهڵان.
.............
وهشڵهی/ به وهرزه دێزهکه
جیای جووڵهکا مامێم/
کاکیلێ منش واردێنێ/ با.../ئیتر ههرگیز ددٚانوو
ئهقڵیم نهزیێ. (ج.قهقنهس)
***
یۆ چا خانمه شاعێرا که ساباتهو ئهدهبیات و شێعرێنه حوزوورش بیەن، خانم کولسووم عوسمانپوورهنه. پهی دهس پهنهکهردهی شێعرهو ئارۆ هورامیچ، ههنگامهش هۆرگێرتێنه. پێسە یەکەم ئەزموونی، شێعرێوەش به نامێ «شێعرێ عالێ» ساڵەو ١٣٦٠ ک.ڕ واتێنە کە بیهن بهشێوە جه ویهروو شێعرهو ئارۆی و تاوانش جه مهوداو وێشهنه مێکانیزمێ بیهبۆ پهی جمه و سهرگێرتهو ئا ڕەوتە شێعرێ. ئی شاعێرێ زوانش هونهری و پهیامش ڕۆشن، سهمیمی و جه ههمان حاڵنه قووڵ و فره دهلالین که وهردهنگی وزۆ چێروو کاریگهریهکاو وێش و بۆ بهشێوه جه چهشکهی ئهدهبیش.
جواب...
ماچام په نه: / چی ههر وهختێ شێعرێ ماچی
سهر کڵاوهو ههورامانێوهتنه/ مهیوه؟؟؟!!!
ئینه بیهن ههر تابیهن/ ئاها مووسا ههر توورنه/ وهحیێ ئارێ.
.........
چراوێوه ڕۆشنه نه/ شێعرێ چنۆ
ژهنێوه که/ هێشتا تاریکی بژمارۆ
.........
وێم ئاڵۆچنان پی شهوێره
پێسه مێخهک بهننهو ژهنێ هورامیێ
بهشکهم ئی شێعرێ تاوۆ
بۆوهشهم کهرۆ
..........
چێوێ واچه، وێت درکنه/ جه پێچوو ئی مێسرهعێ
تۆرمزێ کهره/ تا پێسه گۆراڵه نهورۆزیێ/ دهسوو زارۆڵا
ڕهموو تا قهراخوو جادهی
(کولسووم عوسمانپوور)
***
ڕهئووف مهحموودپوور یۆتەر جە دەسپەنەکەراو شێعرەو ئارۆ هورامین. به چاپ و وهڵاکهردهی «زهڕنهو ئاسۆی، هۆرپڕای گهچ و تهختهی و کۆشێعرێ ههسارهی وهرم زڕیا»ی چی ڕهوتێنه چالاک ئامانهنه مهیدٚان و حوزوورێوه وهرهچهمتهرش بیهن ئەو ئهنهفاڕیای فۆرم و دلێنهو ئی جۆره شێعرینه و ساختارهو فرێوە دهقهکاش سهرکهوتێنێ و زوانشا یاوان ههراشی و بهرجهستهیی شێوازهی تاکی وێشا. نموونهش ئی شێعرێنه کە ساختارێوی سەرکەوتێش هەنە :
قوبگهو دڵێ[6]
جه وێمهنه/غوربهتێوه پهلێ شانۆ
شار حهنناشنه وێڕس وهڵڵا/ پۆ ڕهقهنوو بلواریهوه
غهریبانه / تۆوه گێرۆ / ئهوجاخ ههڵای.
با چێچ نهبی و شێعره پۆتۆ تاسێ چنۆ
با چێچ نهبی و وهروه پۆمۆ وهرم جاڕنۆ
با چێچ نهبی و وهڵات وێشره وێش سهبوورنۆ
یاگهپا خۆ قوبگهو دڵێ گێرۆ سهمهر
سینهمایچ ههر / فیلموو جاڕێ پهشۆکیایی پۆ سانساشۆ
پۆ وێمهوه/ وهروێ قورسه وهرزا پوونۆ
دڵ / کهنداوهو سهرئاو کهوتهی وزۆ حزوور
غۆربهت چهنهش خهیاڵێوه
ناڕێک چهنی ڕهوتوو ئاوێ
ههر هۆرلوای و دێوانه لۆژ
ههر هۆرئامای و مهستانه گێڕ
ههر شکۆفه و شهڵتانه قڕ/ جه وێمهنه
غوربهتێوهم دهسنیشانا
ڕێکوو سڕی خاڵهو شێعرا
غوربهتێوه/ پۆ فوارهو قوڵواردهینه
قازان قازان / یهخ و قرچه و سهمهرێ شێت وهنهم وارنۆ
تۆیچ نهزانی و / وێت دهی شێتی
تاسێ ههڵای حهوت ئهقلیمهش سهرگهردانین شۆنهو وێشره!! (ڕهئوف. م)
***
وێرهگا ئاما
به تاشه تێژهکاو سهروو کهلی
وهره
وهره وهرش تاشا
و
نۆقمش کهرد.
مانگیه کهوته دلێ لهمهو شهوێ!. (مههدی ئهبری)
ساختارێوه کوڵی ڕهمزاویش ههن. ئی کوڵه شێعرێ، به پاو فهزایشا، دهسهڵاتێ هونهری و زوانی هێقمشا گهرهکا که تاوا چرکهساتهکا حهپناوه و جه تهشکه و دلێنهنه مانازایی و گهمهی زوانی کهرا. وهردهنگ تاوۆ جه ساکاری و قووڵ بیهیوه (ایجاز سرایی) و باسێ هێرمنۆتیکی و فره ڕهنگیێشا چهشکه بهرۆ.
قهیدی زهمان(وێرهگا)، کاراکتێروو سهرهتاو پڕۆسهی و زهریف لوای چوهروو جووڵهو شێعرهکێن. مانگ کهوتهی دلێ لهمهو شهوێچ؛ لوای بهروو شێعرهکێن(ئانتی تێز) و جه ههمان حاڵنه دهلالهت و ئاکامهکێش بیهن سێن تێزێ پهی... چێگهنه کارهساتوو زوانی ئی دهقیه سهروو پێوهننیێ دیالێکتیکی دژنماینه ڕووهش داینه پهوکهی جووڵه و ساختارێ تایبهتی وێش ههنش و دوێ دیمهنێ هونهریێ شێعرهکێنه پێویا و جیا جه ئهنجاموو دماینهو مانایی شێعرهکێ، ساختارهو ئی شێعرێ به دوێ بهشێوه ئینا خزمهتوو دهلالهتوو ساختارێنه.
..............................
زمسانا
زمسانا/ سهرد
سهردتهر جه ڕۆ ئهدٚا بیهیم!
زوقم... زوقم
کڕیوه
پهیتا ... پهیتا
کاوهتری جه بۆرانوو ئی فهسڵێنه تاسیا
ئاه
ئاخۆ کهی بهی کهی؟
ئای ی ی وههار
من چهمهڕا...[7] (ب.م شارۆ)
چی ساختارهنه زمسانێ سهرد، زوقماوی و کڕیوهئامێزی کاوهتر تاسنش نهخشنان که ئهو دیموو ئی مانا ڕواڵهتیانه، شاعێر هێمائامێز وهردهنگش ئامادهکهردهن که چهمهڕاو ئامای حهقێقهتایتهری پێسهو وههاری بۆ...
***
ئاخێزوو شێعرهو ئارۆو هورامی پێسهو ماڕای نۆرمهو ده بڕگهی لاو کاک عوسمان محهمهد هورامیوه جه ههورامانوو ئهودیمی جه ئهدٚای بیه و نهقشی تاریخی وێش نیاره. بهڵام چی دیم به شێوێوە ئارۆیانه کهوته گاگۆڵکێ و قنگهنشینه بیێنه و خهریکا تهمام یاوۆ پهنه. ئی پڕۆسه پێسهو کاریگهریێوه وهرانوهر، سهرش گێرتهن و تا یاوان ئی داراته. ماڕای بڕگهی کاریگهریش نیا سهروو ئی دیمی و ڕسکیا و ئیسه که کارا بیێنه، چهودیم تا ڕادهیێو کهوتێنه چێروو هێژموونی ئی شهپۆلێ. نموونهشا شاعێرێ وهڵکهوتێ ئهودیمینێ پێسهو نامێق هورامی، سوههیب فارۆق و چندٚ کهسێوهتهر پێسهو ئهمین حاجی زهڵمی و... که چی ڕاسانه خهریکوو چالاکیهنێ. جه بهشوو شیکاری دهقهکانه نامێق هورامیم به تهسهل باس کهردهن. چندٚ دهقێوه شێعرێ شاعێر سۆههیبیم جه هاڵیگای مهجازی دیێنێ. جه وینگاو منوه ئا دهقێ هۆرگێروو جهوههروو شێعرێنێ. ههوڵش دان ویر و زوان و بهیانش بهڕۆ کهرۆوه و ئی نیشانێچه دلێ تهشکهو دهقهکهیشهنه پێویاینێ، پێسهو ئا شێعرێ واریه و ههمتهر شێعرهکێ ئهمین حاجی زهڵمی. خاڵێوه که یاگێ واتهیهنه ئینهنه که پهی بهردهوامی و یاوای پهنهو ئی ڕهوتێ جه ههورامانوو ئهودیمی، ئهشۆ ههوڵ دریۆ شاعێرهکێ وێشا نیشانه بدٚا. ئهگهر چی بڕوای تهمامم به پێوهندی هونهری و ڕۆشنویری وهرانوهری ههن، که دیاردێوه سهردهمی و وهرپهنگ نهکریان. بهڵام لۆژیک و پهنهزانای وێچش ههن و ئهشۆ وهرهچهم گیریۆ و پێوهندی سرۆشتی ئهدهبی و هونهری و کاریگهریهکاش چنی هێژمۆنی زاڵی سهپیارهی کریۆ جیا کریۆوه که ئی دوێ پێوه جیاوازیشا ههن. بیهی ئی شاعێرا که چێگهنه دهقم ئاردێنێ، پاڵپهشتێ هێقم و دهلاقهیێ ڕوو به ئاسۆنێ پهی شاعێره گهنجهکاو ئهودیمی و دێونای و هازنای ئی ڕهوته شێعریه.
...
سیاچهمانێ نهوچیانا
بهس تهنیا تۆ تاوی
واچیم.
لکێ کۆره/ وهزێ کۆرهنا
به ددٚانێ / به ناخوون
به قهننشکێن ماڕهم / کهرهمۆ.
ئیلهاموو شیعرێ سرگێتنا
بهسهم فهقیانهو قافیێره
کهرهم کڵاوهو نام و نیشانێ
یان پاوانهو دما دێڕێ.
تهنیاییم کهره ملهوانی
بێتاقهتیم کهره پهنجێت
شێتیانهکام ده سهرهتره
لچێت به شیعرێم سوور کهره
«شادییهن موبارهک باده و وه «
مهگرسۆ، خووه
زووهن ماسوو ژیوایم
به شۆتی
به نهگرسای
به کاڵهئامیانی وهروو.
بۆرێ
وههار بۆنهو ئامای تۆوه
مانگێ کۆپڕش دما وستهن
زانانش ملمێ کهشهره./ پهنهم واتی
پی زوانه وشک مهبۆوه
تهنافه وهرگهش مهگێرۆ/ دهش ملوو تاشێ پانیره
ئی خهمه ههڕینهو منه.
سووره ڕیواوه ماچێوهت
ههڵووچه فرهکێ کهلیمهکات
زهرد و زوهردیی شێڵانهکاو نهرمهخووهیت
نهو وههاروو وهشهسیایین. (سوههیب فارۆق)
***
شێعرهو حهرفام
(ج)
جار جارێوه
ویم گوم کهروو
ئومێدٚم گنۆ پهشتهقهفای و
ئهجۆم ئیتر ڕا مهکهروو..
بهڵام ....دڵم ..مهساکیۆره..
سهروو ڕاو شێعرێوه نیشووره
گهرهکشا چهنی دوێ دیڕا..
وێرهگا بێوه ...
پهڕ شهوق ئومێدٚوو ژیوای ..
به سهوێوه ..
جه لاو تۆوه..
سهوای بێوه.. (ئهمین حاجی زهڵمی)
***
قهراخوو چهماتهنه
ڕاره لوێنێ
چهمم کهوت ههزار هۆرپڕای
ههزار لهیلێ
ههزار مهجنوونێ
دهس لێ دهسوو یۆی
سلفی گێرێنێ
ئامانێ وێرا
تۆ لوا بێنی
و
من
خنکیهی بێنێ...
(هانه)
زهمینەو تەشکێش مۆنۆلۆگ (وێدۆنا)یا و چندٚ چرکه زوانیێ و مانایێ گێرا وێ که سهرجهم ئهندامیی با بە ساختار و تاپۆ شێعرهکێ. سهرهڕاو کوڵیش، ساختارش یۆگێرته و تازێنه و ساحێبوو ئیجازێوە زوانین و ئینهیچ خاڵهو هێقمهو ئی دهقینه. وێنهو شێعرهکێ وێنێوه بارساییا*(حهجم) که وێش تهشکێن جه چن وێناتهری که تهخته نێگارێوهن پهی ڕهخسنای هارمۆنیاو شێعرێ و تابلوێوه ئیستهتیکی.
چندٚ وێنێوه گولانجڵێ و ڕهخسنای وێنێوه بارستی:
ڕاره لوای قهراخوو چهما و لوانه دلێ ڕادهبهدهری(ئێغراق) و ناخهکوو وهشهویسی و زهریفی و... دلێ تابلۆیێ تهرکیبی جه ههزار هۆرپڕای، ههزار لهیلێ و ههزار مهجنوونێ و وێنهو ئامای وێره؛ وێنهو لوای سووژهی که نیشانێوهن پهی وهرانوهرهکهو ڕاوی. سهرهنجام نهخشنای؛ وێنهو خنکیای ڕاوی شێعرێ و لووتکهبیهی چهشکهی عاشقانه و ڕادهبهدهری وهشهویسیی.
شۆنهو بوومهلهرزهیره موانا تهڵقینوو وێشا
ڕهمنا تهختوو هێرشیشا
تهژنه و پیر جه ئی زهمانهیه
یهواشتهر/ وسسس...
نهکا دیوارهکه گۆشێش با
هاوار کهرا/ زاڵمه بێ حهیاکێ/ نیاشاره پهرده
کناچێ سهروهشه و مهسه جه ماچا
کوڕێ پێچیاو دێقهکا
ژیوای مهسمووم، چهنی میلهکا
تلیان به دڵۆپوو ونێوه/ چی...
سوجدهی ڕیا، پهی حووری
گاههز، ماچ و کهنارهکێ/ ڕهما...
فهوج فهوج/ جهماعهتی هاڵی
جه ئیمانی ڕاسی/ شعووروو باسی
شش دانگێ تاسێ
پهی پێشکهشی ششهکاشا/ پهی دیدٚاری..
ئومێدٚشا ههن/ با بۆشا...
وهرهق، هاڵیا پهی ویهردهی (شایسته فهتحی)
سهرهڕاو هارمۆنی بیهی ساختاریش؛ باز بهردهی بڕێوه جه لنگهکا که تا ڕادێوه یهکپارچهیی فۆرم و دلێنهو دهقهکهیش پۆژنانهره؛ من تهشکهو ئی شێعرێ عال مزانوو. ئهگهرچی شێعرێتهرێ ئی خانمه شاعێرێمه نهوانێنێوه و ئی وینگایچمه تهنیا سهروو ئی تاقه شێعرێ تهشکهش گێرتێنه، پی بۆنهوه نمهتاوو چێنهیه زیاتهر سهروو شێواز و نۆرمه تاکییهکاش بنویسوو. کاناڵێ مهجازینه گێرتێنهم.
..............
بنجهو ساختاروو شێعرێ سهروو ئیجازی زوانیوە بهسیۆ و پۆرههۆردای ئیزافێ و فرانێ با هۆکارێوه پهی ساکاری و لاوازی شێعرهکێ و ئینهیچ چنی دهس پهوگێرتهی(ئێقتێساد)ی زوانی و قووڵ بییهی جه مانازایی و جه دیمهنهو شێعرهکێ ناسازا و لابهردهیچشا خهسارێوه نمهیاونۆ دلێنهو شێعرهکێ:
ئاواتێ وههاروو خیاڵا
پێسه گۆراڵا
«خاڵ و مێڵ مڕهژا
چڵاوچڵ کهرا
باڵا مرمانا
چن سهما کهرا
ئای ڕهنگێ واڕا
وهروو چهماره لنجهو لار کهرا»
ئی واچێ و باقهواچێ واری که بهینوو دوه کهمانی گولانهی(«...») نویسییێنێ، پۆرههۆردایێ* ئیزافیێنێ و به لا بهردهیشا ههمان پهیاموو شاعێری پارێزیۆ.
«پێسه نهو وهیوێ سیما ڕازناوه
بهڵام که میاوا دلێبهرهو ژیوای
مدٚیانێ پهی یۆی گاڵێ گازناوه
چا گردوو گوڵا
چا ڕهنگاو ڕهنگا
پا مهنیۆ مێمان ئی دیموو ژیوای
ئی دیم گوراڵێ ڕهنگه هاڵێنێ.»
(حسهین وهفایی/ههوارنشین)
ئی شێعرێ ئهگهر پێسه کوڵ کریۆوه ساختارش زهریفتهر و قووڵتهره بۆوه:
...
ئاواتێ وههاروو خیاڵا
پێسه گۆراڵا
پێسه نهو وهیوێ سیما ڕازناوه
بهڵام که میاوا دلێبهرهو ژیوای
مدٚیانێ پهی یۆی گاڵێ گازناوه
چا گردوو گوڵا
چا ڕهنگاو ڕهنگا
پا مهنیۆ مێمان ئی دیموو ژیوای
ئی دیم گوراڵێ ڕهنگه هاڵێنێ.
چکیارهو ئی باسیه:
جه فرهو دهقاو شێعرهو ئارۆو هورامی( ئازادٚ) ، تهشکه بیێنه چێوهی سهلێقهیی و ههرکهس به جۆرێوه توخمه زوانیهکاش وهزنۆره. ئینه دیاردێوه ئاسایین پهی ئاردهینهو شێعرێ؛ به شهرتێوه شاعێر دهسهڵاتش مهڕیابۆ ملوو زوانیهره و یاوابۆ جیهانوینی، سێناعهت و فهلسهفهی تاکی و شێوازوو وێش. ئی جۆره تهشکه سهرکهوتێ شێعرهی تازێنه ڕادهشا کهما و ئینهیچ به پاو سنعهو کهمهو ئی ڕهوتێ دیاردێوه ئاسایی و سرۆشتی مرمانۆ بهڵام نمهبۆ بۆ بههانێوه پهی درێژهدای ئی دۆخێ. ماڕای گوترهی لنگهکا و ناردهی وهزنێ و قافیه بێ ئهنهیاوای به دهرکێوه ساختاری تایبهت به وێ، نیشانێوهن جه کهم ئهزموونی شاعێری و شێونای نێزاموو شێعرێ. به واتێوه شێعره جه کۆمهڵێ نیشانێ زوانیێ سهرتارهواریێ و ئهستوونیێ وهشه بیێنه و پێسهو نان سهنگهکێ تازێ و برێشتێ مرمانۆ که بهرزه باڵا مدرهی بۆره.[8] جیا چینهیه، شێعرهی ئازادٚهما بڕێو دەقێنە یام ساختارێوه تاریف کریاش نیا، یام ملۆ دلێ فازوو تەشکهی سادٚێوه.
......................................
سەرچەمە:
کتێبوو چەکەریای حەزێ تازێ و...، ئەوین ١٣٩٦
[1] - نویسەر پەی هامسەنگوو ساختار، پێکهاتە و structure، هورامینە تەشکش پەی نیانەرە
[2] - فردوسی ابوالقاسم، شاهنامە، ژول مول، ج ل
[3] - نیکبخت محمود، مشکل شعر شاملو، ل ١٥٤
[4] - هەمان سەرچەمەی وەڵین
[5] - شفیعی کدکنی، با چراغ و آینە، صص ۶۰٧- ٦١٨.
داوا کەروو پەیجۆرکاراو ئی ڕەوتە تازێ، ئی وتاریە حەتمەن بواناوە. وانایوەو ئی وتاریە سەلەمنۆ کە باقە بەستەکەو من جە کتێبوو (طرح)ێ ل (١٧٣) سەروو تارێخچەو ئی شێعرە ئارۆیانێ، چننە تاپۆکریا، واقێعی، زانستی، شێوازشناسانە و بنچینەدارا. واتە بە نرخەکەو «د. کەدکەنی» ئا تاکە بەیتێ و ئا پارچە شێعرێ نەقشی تاریخی وێشا نیانەرە و ئیتر پەیشا نیا شاعێرەکێ گێڵاوە دما و بنیشارە و چێمنە دەقێ: «ئێرو دڵی، سزاو ئەنەیاوای، شێعرێ عالێ و زەڕنەو ئاسۆی» بنیارە. ئاساییا کە تاوا خاستەرێچ بنیارە، بەڵام قوتاریاینێ جە بۆ و بەرامەو چێوەڵتەری و نەقشە تاریخیەکەش.
چی وتارەنە د. کەدکەنی سەروو ئا ئامانجیە دوان: «کە تەنانەت تاکە بەیتێوە پێسەو:
آهوی کوهی در دشت چگونە دودا
او ندارد یار، بی یار چگونە بودا
سەرەتاو سەدەکاو کۆچی مانگی جە لاو شاعێرێوە بە نامێ (ابو حفص سغدی) نریاینەرە و دماتەر دەماودەم وچیاینەوە و نویسیاینەوە، تاوانش جە ئاخێزوو شێعرەو فارسینە، نەقشێوە تاریخی سەلەمنۆ و بۆ بە بناغەکاو ئی عەمارەتە شێعرێ. ئیدامەو ئی وتاریەنە، ئی شیکارە ئەدەبیە منویسۆ: کەسانێوە کە ماچا متاومێ شەوێنە سەدان هەزار خاستەر چی بەیتێ بنیەیمێرە، ئینە تەنیا واتێوە ڕووتا. بنیەیمێرە ئینێ ڕاس بواچا و تاوا ئی هەرمانێ کەرا بەڵام چینەیە خافڵێنێ کە ئی سەد هەزار بەیتە، ئایا تاوا یاگێ «آهوی کوهی...» و یام شێعرەکێ «زمسانوو ئەخەوانی» گێراوە؟ بێ گومان ئی هەرمانێ سەرنەگێرتێنە، چوون لەحازی « نەقشی تاریخی»: لاتکرار فی التجلی... و بەهرەمەندی نەقشی تاریخی چی ڕۆخانەنە فرەتەر جارێ نمەتاوی مەلێ کەری.» شفیعی کدکنی، با چراغ و آینە، صص ٦٠٧-٦٠٨
[6] - تلگرام جە تاقمەو دزڵیە یانەی گیریێنەرە وار
[7] - جە هاڵیگای مەجازی تێلێگرامی گێرتێنەمەرە
[8] - براهنی رضا، طلا در مس، ل ٣٦٤
اين وبلاگ مستقلاً در راستاي خدمت به «زبان، فرهنگ، ادبيات و روزنامه نگاري كُردي»، نيز «تنوير افكار و غنابخشي و فرهمندي سرمايه انساني» و غايتاً انديشهورزيِ «خود منتشر» فعاليت ميكند.